Kıymetli evrak, içerdiği hakkın varlığı ve kullanılması için yeterli olan, devredilebilir ve ciro edilebilir bir belge olarak tanımlanabilir. Kıymetli evrakın tasnifi ise, içerdiği hakkın niteliği, düzenlenmesine neden olan hukuki muamele, ihracı, devri ve içerdiği haktan önce mevcut olup olmaması gibi farklı kriterlere göre yapılabilir.
A. İçerdiği Hak Yönünden Tasnifi
Kıymetli evrak, içerdiği hakkın niteliğine göre dört gruba ayrılabilir:
1. Pay Senetleri
Pay senetleri, anonim ortaklık veya komandit ortaklıkların sermaye paylarını temsil eden kıymetli evraklardır. Pay senetleri, ortaklığın yönetimine katılma, kar payı alma, tasfiye bakiyesinden pay alma, yeni pay alma ve bilgi edinme gibi haklar sağlar. Pay senetleri, nama yazılı veya hamiline yazılı olabilir.
2. Emtia Senetleri
Emtia senetleri, bir malın mülkiyetini veya rehin hakkını temsil eden kıymetli evraklardır.Emtia senetlerinin devri, temsil ettikleri eşyanın zilyetliğinin devrini temsil eder. Emtia senetleri, depo senedi, konşimento, yolcu bileti, yük senedi, poliçe, çek gibi belgelerdir.
3. Alacak Senetleri
Alacak senetleri, bir alacağın varlığını ve miktarını gösteren kıymetli evraklardır. Kambiyo senetleri, alacak senetlerinin en tipik örneğidir. Alacak senetleri, nama yazılı, emre yazılı veya hamiline yazılı olabilir.
4. Eşya Hukuku Senetleri
Eşya hukuku senetleri, bir eşya hakkının varlığını ve kapsamını belirten kıymetli evraklardır. Eşya hukuku senetlerine örnek olarak ipotek, ipotekli borç senedi, irat senedi verilebilir.
B. Düzenlenmesine Neden Olan Hukuki Muamele ile İlişkisi Yönünden Tasnifi
Kıymetli evrak, düzenlenmesine neden olan hukuki muamele ile ilişkisi yönünden iki gruba ayrılabilir:
1. İlletten Mücerret Kıymetli Evrak
Kıymetli evrakın düzenlenmesine sebep olan asıl borç ilişkisindeki sakatlığın, kıymetli evrakın geçerliliğini etkilemeyen senetlere denir. İlletten mücerret kıymetli evrak, hakkın doğrudan doğruya kıymetli evrak üzerinde kurulduğu ve kıymetli evrakın kendisinin hukuki muamele olduğu belgelerdir. Kambiyo senetleri, illetten mücerret kıymetli evraklara örnek verilebilir.
2. Emtia Senetleri
İllete bağlı kıymetli evrak, düzenlenmesine neden olan hukuki muameleye bağlı olarak, içerdiği hakkın varlığını ve kapsamını belirleyen kıymetli evraklardır. Asıl borç ilişkisindeki sakatlıkların, kıymetli evrakı etkilediği ve geçersiz kıldığı senetlerdir. Konşimento ve pay senetleri illete bağlı kıymetli evrak örneklerindendir.
C. İhracı Yönünden Tasnifi
Kıymetli evrak, ihracı yönünden iki gruba ayrılabilir:
1. Seri Halinde Çıkarılan Kıymetli Evrak
Metinleri aynı ve çok sayıda, sadece seri numaraları farklı olarak çıkarılan kıymetli evraklardır. Seri halinde çıkarılan kıymetli evrak, tahviller, pay senetleri, menkul kıymetler gibi belgelerdir.
2. Tek Tek Çıkarılan Kıymetli Evrak
Tek tek çıkarılan kıymetli evrak, aynı nitelikte ve aynı hakkı temsil eden birden fazla kıymetli evraktan oluşan bir seri olarak çıkarılmayan, tek başına bir kıymetli evrak olarak çıkarılan kıymetli evraklardır. Kambiyo senetleri genellikle tek tek çıkarılan kıymetli evraklardır.
D. Kıymetli Evrakın Devri Yönünden Tasnifi
1. Nama Yazılı Senetler
Bir kişinin adına yazılı olup da onun emrine kaydını içermeyen ve kanunen de emre yazılı senet sayılmayan kıymetli evraklardır. kanun koyucu, ön koşul olarak o senedin nama yazılı şekilde düzenlenmesine cevaz vermiş olmalıdır.
Nama yazılı senetlerin devri, alacağın temliki ve teslim yoluyla geçerli olur. Ancak anonim şirketler tarafından çıkarılan nama yazılı senetlerin devri, ciro ve teslim ile olur ki bu, nama yazılı senetlerin devrinin istisnasıdır.
Kambiyo senetleri kanunen emre yazılı senetlerdir. Bu senetlerin nama yazılı şekilde düzenlenebilmeleri için tedavüle çıkarılmalarından önce “Menfi Emre Kaydı” konulmalıdır. Bu kayıt, “Emre yazılı değildir.”, “Ciro ile devredilemez.”, “Nama yazılıdır.” şeklinde olabilir. Tedavüle çıkarıldıktan sonra bu kaydın konulması durumunda tür değiştirmeye ilişkin hükümler uygulanır.
Nama yazılı senetlerde, senedin borçlusu, senette ilk hamil olarak yazılı olan lehtara veya senedin devri halinde hukuki halefi olan alacaklıya senet bedelini ödemek zorundadır. Senet hiç devredilmediyse, senedin hamili, kendisinin lehtar olarak yetkili hamil olduğunu kanıtlamak ve senedin borçlusu da alacaklının yetkili hamil olup olmadığını araştırmakla yükümlüdür. Senet devredildiyse, borçlu senedi öderken senedin yetkili hamilini, tüm devir işlemlerinin geçerliliğini ve imza silsilesini inceleyip tespit etmekle yükümlüdür. bu hususları incelemeden ödeme yapan borçlunun, senet borcu, kendisinin yetkili hamil olduğunu ispatlayan hamile karşı devam eder. Borçlu bu külfetten kurtulabilmek için “Eksik Nama Yazılı Senet” düzenlemelidir. Bu da senede “veya hamiline” gibi bir kayıtla mümkündür. Ancak belirtmek gerekir ki, çeklere konulan bu ibareler, çekin türünü hamiline yazılı senede çevirmekle istisna oluşturur. Eksik nama yazılı senetlerde, borçlunun inceleme ve tespit yükümlülüğü yoktur.
Senedin borçlusunun, senedin ilk hamiline yani lehtara sürebileceği defileler, senedin devri halinde diğer hamillere karşı da ileri sürülebilir.
Poliçe, çek, bono, pay senetleri, tahviller, konşimentolar nama yazılı düzenlenebilen kıymetli evraklara örneklerdir.
2. Emre Yazılı Senetler
Emre yazılı olan veya kanunen böyle sayılan kıymetli evraklardır. Senedin emre yazılı sayılabilmesi için, bir gerçek veya tüzel kişi adına düzenlenmesi ve emre veya benzeri bir kaydı taşıması gerekmektedir. Ayrıca kanunda emre yazılı düzenlenmesine cevaz verilmiş de olmalıdır. kambiyo senetleri kanunen emre yazılıdır. Dolayısıyla bu senetlere emrine kaydı konulmasına gerek yoktur.
Emre yazılı senetlerin devri, ciro ve teslim şeklinde gerçekleşir. Ciro, çifte yetki veren bir hukuki işlemdir. Ciro edene senet bedelini tahsil ve senet borçlusuna ciro edilene ödeme yetkisi verir. Cironun senede ve senette yer kalmamışsa alonj adlı ek kağıda yazılması zorunludur.
Emre yazılı senetlerde senet borçlusu, hamilin yetkili hamil olup olmadığını araştırmakla yükümlü değildir. Borçlunun hile veya ağır kusuru bulunmadıkça borcundan kurtulacaktır. Ancak borçlunun ödeme yaparken kimlik kontrolü yapması gerekir. Ayrıca vadeden önce yapılan ibrazlarda, borçlu, hamilin yetkili olup olmadığını araştırmakla yükümlüdür.
Senedin borçlusu, hamiline karşı senedin geçersizliğine ilişkin defileri ileri sürebilirken, asıl alacak ilişkisinden doğan defileri ileri süremez.
Bono, çek, poliçe, konşimento, tahviller emre yazılı senetlere örnektir. İpotekli borç senetleri, irat senetleri, pay senetleri emre yazılı senet olarak düzenlenemezler.
3. Hamiline Yazılı Senetler
Senedin metninden veya şeklinden hamili kim ise o kişinin hak sahibi sayılacağı anlaşılan her kıymetli evrak hamiline yazılı senet sayılır. Bir senedin hamiline yazılı sayılabilmesi için, senedin herhangi bir gerçek veya tüzel kişi adına yazılmamış olması ve kanun koyucunun o senedin hamiline yazılı senet olarak düzenlenmesine cevaz vermesi gerekir. Senet metninde “Bu senet, senedi ibraz edene ödenecektir” şeklinde bir kayıt veya buna benzer bir kayıt içermesi durumunda o senet hamiline yazılı senet sayılır. Hamiline yazılı senetler, devri en kolay ve hızlı senetlerdir. Hamiline yazılı senetlerin devri, teslim ile gerçekleşir.
Hamiline yazılı senetlerde, borçlunun hamilin yetkisini araştırma zorunluluğu yoktur. Borçlu, senedi ibraz edene ödeme yapıp borcundan kurtulur. Ancak senedin borçlusunun, ödemeden men edildiği durumlarda yaptığı ödeme geçerli olmaz.
Hamiline yazılı senetlere karşı, sadece senedin hükümsüzlüğüne ilişkin veya senet metninden anlaşılan mutlak defiler ileri sürülebilir. Ancak senedi iktisap edenin, borçlunun zararına kötü niyetli hareket etmiş olması durumunda asıl borç ilişkisine dayanan subjektif defiler de ileri sürülebilir.
İpotekli borç senetleri, irat senetleri, pay senetleri, tahviller ve çekler hamiline yazılı senetlere örnek olarak gösterilebilir. poliçe, bono, makbuz senedi, varantlar hamiline yazılı olarak düzenlenemezler.
E. İçerdiği Haktan Önce Mevcut Olup Olmaması Yönünden Tasnifi
1. Kurucu (İhdasî) Senetler
Kurucu senetler, içerdiği hakkın kıymetli evrakın düzenlenmesiyle birlikte ihdas edildiği kıymetli evraklardır. Kurucu senetler, hakkın kıymetli evrakın kendisinden kaynaklandığı ve kıymetli evrakın yokluğunda hakkın da ortadan kalktığı belgelerdir. Kurucu senetler, pay senedi, tahvil, kupon, varant gibi belgelerdir.
2. Açıklayıcı (İzharî) Senetler
Açıklayıcı senetler, içerdiği hakkın kıymetli evrakın düzenlenmesinden önce mevcut olduğu ve kıymetli evrakın sadece bu hakkı açıkladığı kıymetli evraklardır. Açıklayıcı senetler, hakkın kıymetli evrakın kaynağı olmadığı ve kıymetli evrakın yokluğunda hakkın devam ettiği belgelerdir. Açıklayıcı senetler, poliçe, çek, bono, senet, konşimento, yolcu bileti, yük senedi, depo senedi gibi belgelerdir.
Kıymetli evrak, hukukumuzda önemli bir yere sahip olan ve ticari hayatın vazgeçilmez unsurlarından biri olan bir belge türüdür. Kıymetli evrak, içerdiği hakkın varlığı ve kullanılması için yeterli olan, devredilebilir ve ciro edilebilir bir belge olarak tanımlanabilir. Kıymetli evrakın tasnifi ise, içerdiği hakkın niteliği, düzenlenmesine neden olan hukuki muamele, ihracı, devri ve içerdiği haktan önce mevcut olup olmaması gibi farklı kriterlere göre yapılabilir. Bu makalede, kıymetli evrakın tasnifi ile ilgili temel bilgiler verilmiş ve kıymetli evrakın tasnifine ilişkin farklı gruplar ve örnekler sunulmuştur. Kıymetli evrakın tasnifi, kıymetli evrakın hukuki niteliğini, içerdiği hakları, devir ve ciro şartlarını, illetten mücerretlik veya illete bağlılık durumunu ve kıymetli evrakın kaybolması veya tahrip olması halinde uygulanacak hükümleri belirlemek açısından önemlidir. Bu nedenle, kıymetli evrakın tasnifi konusunda bilgi sahibi olmak, kıymetli evrakla ilgili hukuki uyuşmazlıkları önlemek veya çözmek için önemlidir.
Kaynakça
· Kıymetli Evrak Hukuku ders notları, Prof. Dr. Tekin Memiş, 2018.
· Kıymetli Evrak Hukuku, Prof. Dr. Haluk Tandoğan, Beta Yayınları, 2019
· Kıymetli Evrak Hukuku, Prof. Dr. Ersin Çamoğlu, Seçkin Yayınları, 2020
Comments